Nhận diện yếu tố con người trong rủi ro và an toàn hàng không

Trong suốt chiều dài lịch sử phát triển, ngành hàng không luôn được coi là một trong những lĩnh vực khắt khe nhất về an toàn. Dù đã có sự hỗ trợ mạnh mẽ từ công nghệ hiện đại, hệ thống giám sát thông minh và quy trình vận hành nghiêm ngặt, rủi ro vẫn luôn tiềm ẩn. Một trong những nguyên nhân trọng yếu được nhiều chuyên gia hàng không quốc tế lẫn Việt Nam nhấn mạnh chính là yếu tố con người (Human Factor).

Yếu tố này vừa là trung tâm của hệ thống khai thác, vừa là biến số khó kiểm soát, khi liên quan trực tiếp đến trình độ, thể trạng, tâm lý, hành vi, cũng như sự phối hợp của cá nhân với máy móc và tổ chức. Việc nhận diện và quản lý tốt yếu tố con người không chỉ giúp giảm thiểu sự cố, mà còn góp phần xây dựng một văn hóa an toàn bền vững cho ngành hàng không Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Yếu tố con người – trung tâm của an toàn hàng không

Tại Hội thảo về nhận diện các mối nguy hiểm và rủi ro hàng không tổ chức ngày 27/11/2023, trong khuôn khổ Dự án hợp tác cải tiến và nâng cao hệ thống giám sát an toàn giữa Cục Hàng không Việt Nam và Cục Hàng không dân dụng Pháp, “yếu tố con người” đã được nhấn mạnh là một trong những rủi ro quan trọng hàng đầu.

Theo định nghĩa quốc tế, yếu tố con người là sự tương tác đa chiều:

• Giữa con người với con người (phi công – kiểm soát viên không lưu – nhân viên kỹ thuật).

• Giữa con người với máy móc, trang thiết bị (buồng lái, hệ thống radar, công nghệ hỗ trợ).

• Giữa con người với tổ chức, hệ thống (quy trình đào tạo, ca trực, điều hành).

Như vậy, yếu tố con người không chỉ dừng lại ở kỹ năng điều khiển hay sự tỉnh táo của phi công, mà bao gồm toàn bộ năng lực sinh lý, tâm lý, nhận thức, sức khỏe, sự phối hợp nhóm và cả văn hóa làm việc.

Ba nhóm rủi ro từ yếu tố con người

Theo nghiên cứu của chuyên gia hàng không Stupakov GP, có thể chia nguyên nhân tai nạn hàng không do yếu tố con người thành ba nhóm chính:

1. Yếu tố xã hội và đào tạo phi công, giám sát viên

   • Chiếm gần 50% nguyên nhân tai nạn.

   • Bao gồm sự thiếu sót trong huấn luyện, đào tạo lại, cập nhật kiến thức, hoặc sai sót trong việc giám sát phi công.

   • Ví dụ: một phi công có thể vận hành tốt trong điều kiện bình thường, nhưng khi gặp thời tiết xấu hoặc tình huống khẩn cấp, kỹ năng ứng phó không được rèn luyện đầy đủ có thể dẫn đến tai nạn.

2. Yếu tố kỹ thuật – thiết kế không ergonomic

   • Gây ra khoảng 25% tai nạn.

   • Thiết bị buồng lái, hệ thống hiển thị, ghế ngồi hay bảng điều khiển không phù hợp với nguyên tắc ergonomics (khoa học thiết kế phù hợp với con người) có thể khiến phi công thao tác sai hoặc phản ứng chậm.

1. Yếu tố tâm lý và y tế

   • Chiếm khoảng 25% nguyên nhân tai nạn.

   • Liên quan đến sức khỏe thể chất, tâm lý, khả năng tập trung, mức độ mệt mỏi, căng thẳng của phi công và nhân viên điều hành bay.

   • Ví dụ: một phi công thiếu ngủ hoặc làm việc với lịch trình bay dày đặc có nguy cơ mắc lỗi cao hơn nhiều lần.

Số liệu cảnh báo: sự cố hàng không tại Việt Nam năm 2023

Báo cáo của Chính phủ về trật tự, an toàn giao thông năm 2023 cho thấy, chỉ trong 9 tháng đầu năm (15/12/2022 – 14/9/2023):

• Ngành hàng không ghi nhận 1 vụ tai nạn và 81 sự cố có nguy cơ uy hiếp an toàn.

• Trong số đó có:

  • 1 sự cố mức B (nguy cơ cao).

  • 4 sự cố mức C.

  • 76 sự cố mức D (mức thấp nhưng vẫn cần giám sát).

Vụ tai nạn nghiêm trọng nhất là ngày 5/4/2023, khi chiếc trực thăng BELL 505 gặp nạn tại huyện Cát Hải (Hải Phòng), khiến 5 người tử vong và máy bay hỏng hoàn toàn.

Những con số trên là lời cảnh tỉnh cho việc phải nhìn thẳng vào yếu tố con người – nơi tiềm ẩn nhiều rủi ro khó lường nhất.

Phi công mệt mỏi – nguy cơ “âm thầm” gây tai nạn

Nghiên cứu tại Mỹ về lịch trình bay và tai nạn hàng không cho thấy:

• Tỷ lệ tai nạn liên quan đến phi công có lịch bay kéo dài cao hơn nhiều so với nhóm còn lại.

• Sự mệt mỏi làm giảm khả năng phản ứng, sự tỉnh táo và hiệu quả ra quyết định.

Việc giới hạn giờ làm việc của phi công được coi là một giải pháp hiệu quả để giảm tai nạn. Tuy nhiên, điều này đồng nghĩa với việc các hãng hàng không thương mại có thể phải tăng chi phí nhân sự, điều chỉnh lịch bay – yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến lợi nhuận.

Dù vậy, trong dài hạn, đầu tư vào sức khỏe và tinh thần của phi công vẫn là khoản đầu tư rẻ hơn so với chi phí khắc phục hậu quả tai nạn.

Giải pháp của Cục Hàng không Việt Nam: tăng cường an toàn bay

Trước thực tế đó, Cục trưởng Cục Hàng không Việt Nam – ông Đinh Việt Thắng đã ký Chỉ thị tăng cường công tác đảm bảo an toàn hoạt động bay. Một số giải pháp trọng tâm bao gồm:

• Rà soát và bổ sung nguyên tắc ưu tiên trong điều hành bay, đặc biệt với giai đoạn cất cánh, hạ cánh – vốn là thời điểm rủi ro cao nhất.

• Tăng cường kiểm soát nội bộ: yêu cầu kiểm soát viên không lưu chú ý nhiều hơn khi tổ lái nhắc lại huấn lệnh; quan sát, theo dõi sát quá trình hạ cánh, lăn và cất cánh.

• Đánh giá định kỳ: nghe ghi âm, giám sát quá trình hiệp đồng và việc sử dụng thuật ngữ chuẩn trong kiểm soát không lưu.

• Xử lý vi phạm nghiêm: nếu tổ lái không tuân thủ huấn lệnh hoặc gây ra sự cố mất an toàn, sẽ có chế tài mạnh tay.

• Yêu cầu quán triệt giới hạn tốc độ, độ cao, phương thức bay tại các sân bay; tránh tình trạng hiểu nhầm huấn lệnh hoặc khởi hành khi điều kiện thời tiết bất lợi.

Những biện pháp này hướng tới việc giảm thiểu tối đa sự cố từ yếu tố con người, đồng thời nâng cao tính kỷ luật và trách nhiệm trong toàn hệ thống.

Văn hóa an toàn – trụ cột trong quản lý rủi ro

Tại Hội nghị toàn cầu về an toàn và khai thác hàng không 2023, nhiều chuyên gia quốc tế và đại diện Vietnam Airlines nhấn mạnh:

• Văn hóa an toàn không chỉ nằm ở hệ thống giám sát hay các quy định, mà phải được thấm sâu vào từng cá nhân, từng bộ phận.

• Vietnam Airlines đã xây dựng văn hóa an toàn tới từng cán bộ nhân viên, coi đây là nền tảng của mọi hoạt động khai thác.

• IATA (Hiệp hội Vận tải hàng không quốc tế) cho biết dữ liệu an toàn cần được chia sẻ, hợp tác nhiều hơn để tạo thành hệ sinh thái hàng không toàn cầu.

Ông Willie Walsh – Tổng giám đốc IATA nhấn mạnh: cần sự cân bằng giữa con người và công nghệ. Công nghệ giúp tăng tính an toàn nhờ tự động hóa, nhưng con người vẫn là yếu tố quyết định. Do đó, phải duy trì kỹ năng con người song song với ứng dụng công nghệ.

Hướng đi cho ngành hàng không Việt Nam

Để giảm thiểu rủi ro từ yếu tố con người, ngành hàng không Việt Nam cần tập trung vào các định hướng:

1. Đào tạo và tái đào tạo liên tục:

   • Cập nhật kỹ năng, mô phỏng tình huống khẩn cấp.

   • Đào tạo kiểm soát viên không lưu, kỹ thuật viên, nhân viên mặt đất với kịch bản thực tế.

2. Chăm lo sức khỏe, tâm lý cho phi công và nhân viên:

   • Giới hạn giờ làm việc hợp lý.

   • Hỗ trợ y tế, tâm lý để giảm căng thẳng.

3. Ứng dụng công nghệ nhưng không phụ thuộc hoàn toàn:

   • Tận dụng AI, hệ thống cảnh báo sớm, tự động hóa.

   • Song song duy trì năng lực xử lý thủ công của con người.

1. Xây dựng văn hóa an toàn bền vững:

   • Mỗi nhân viên hàng không phải tự ý thức rằng an toàn là ưu tiên số một.

   • Đưa văn hóa an toàn thành chuẩn mực trong mọi quyết định khai thác.

Kết luận

Yếu tố con người vừa là nguồn sức mạnh, vừa là nguy cơ tiềm ẩn của ngành hàng không. Tai nạn không chỉ đến từ hỏng hóc kỹ thuật hay thời tiết, mà nhiều khi bắt nguồn từ sai sót nhỏ trong thao tác, sự mệt mỏi, hoặc hiểu nhầm trong giao tiếp.

Trong bối cảnh Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ hàng không dân dụng, việc nhận diện và quản trị rủi ro con người là nhiệm vụ then chốt. Đầu tư cho đào tạo, chăm sóc sức khỏe, xây dựng văn hóa an toàn và kết hợp hài hòa giữa con người – công nghệ chính là con đường để hàng không Việt Nam phát triển bền vững, an toàn và tiệm cận chuẩn mực quốc tế.

XEM THÊM:

Việt Nam – Trung tâm logistics mới của Đông Nam Á

Logistics thương mại điện từ – Cạnh tranh không còn ở sản phẩm mà là ở vận chuyển

Vận chuyển đào mai an toàn, nhanh chóng, uy tín, giá rẻ